Het overdragen van een materieel of immaterieel vermogen, goederen of een bepaalde cultuur heeft een grote symbolische betekenis die een actieve inbreng van drie partijen veronderstelt, namelijk de overdrager, de ontvanger en de toekomstige ontvanger. Om zo'n belangrijke gebeurtenis in het leven van een familie of het bestaan van een onderneming sereen te laten verlopen, moet een aantal voorwaarden vervuld zijn.

Economische en symbolische aspecten

Bij een vermogensoverdracht wordt meer dan alleen maar geld en materieel bezit overgedragen. Elk vermogen omvat namelijk ook een immateriële dimensie, die het resultaat is van een hele geschiedenis. Die dimensie omvat bijvoorbeeld waarden, tradities en kennis en vormt het culturele erfgoed van meerdere generaties. De overdracht is een delicate, emotioneel beladen fase en verwijst impliciet naar de overledene of de overdrager.

Informatie doorgeven in de tijd

De overdracht is een cruciaal moment, dat we kunnen vergelijken met het doorgeven van de stok in een estafette. Op dat moment wordt niet alleen een stok doorgegeven, maar ook een tempo, energie en wilskracht. Bij een vermogensoverdracht is dat net zo. Er wordt een hele immateriële dimensie doorgegeven die niet tot uiting komt in een overschrijving of een notariële akte. Om die symbolische dimensie te respecteren, moeten we onze manier van “doorgeven” herzien.

Regis Debray in 1970Volgens de Franse filosoof Régis Debray wordt communiceren (communiquer) tegenwoordig vaak verkeerdelijk gebruikt voor overdragen (transmettre). Er is echter een zeer grote nuance in de betekenis van beide woorden. Communiceren is het overbrengen van informatie in de ruimte, terwijl overdragen betekent dat informatie wordt overgebracht in de tijd. Uiteraard houdt elke overdracht ook communicatie in, maar er is meer. Om te communiceren, beschikken we over tal van toestellen, zoals de telefoon, radio, televisie en de computer, maar voor de overdracht van informatie in de tijd bestaat er niets. Hoe zou dat ook kunnen? Om ons te verplaatsen door de ruimte, volstaat een van onze vele vervoersmiddelen, maar om te ‘reizen’ in de tijd hebben we meerdere dingen nodig, namelijk een verleden, de wil om vooruit te blikken en een instelling, zoals de familie, een school, de kerk enz.

De fakkel onvoorwaardelijk doorgeven

Het woord overdracht zelf geeft al duidelijk aan waar het om gaat, namelijk iets doorgeven. Overdragen houdt dan ook de verwachting in dat de ontvanger zich kan en wil openstellen en bereid is te ontvangen. Het is dus geen kwestie van een voorwerp of bepaalde kennis op te dringen aan iemand anders, maar om de ontvanger zich erdoor te laten doordringen. De ontvanger moet dus ruimte krijgen, zo niet kan de overdracht een last worden. Zo zal hij zich het nieuwe bezit of de nieuwe kennis eigen kunnen maken, en dat zal er in de eerste plaats voor zorgen dat hij zijn weg, zijn missie kan voortzetten. Er kan maar echt sprake zijn van een overdracht wanneer er drie partijen zijn, namelijk de overdrager, de ontvanger en de toekomstige ontvanger.

Ouder en kind alleen volstaan dus niet om een overdracht tot stand te brengen. Men moet ook degenen die na hen komen en op hun beurt dat immateriële vermogen zullen ontvangen, in gedachten hebben. Alleen dan wordt een vermogen in zijn integraliteit, met zijn materiële en immateriële dimensie, overgedragen.

Een familiebedrijf overdragen

Bedrijven zijn meer dan alleen maar materiële goederen. Het gaat om levende entiteiten waarmee men zich vereenzelvigt en waardoor men kan blijven voortleven. De overdracht ligt zaakvoerders dus na aan het hart, vooral wanneer het gaat om familiebedrijven. Niemand wil dat zijn bedrijf na zijn pensionering verdwijnt, of men het nu zelf heeft opgericht of heeft geërfd. Voor deze bedrijfsleiders is het familiebedrijf een fakkel die zij willen doorgeven, een blijvende band tussen de generaties. Het is een beetje zoals Antoine de Saint-Exupéry over de aarde schreef in De Kleine Prins: we hebben ze geërfd van onze ouders, maar hebben ze tegelijkertijd in bruikleen van onze kinderen. De verantwoordelijkheid gaat dus in beide richtingen. Enerzijds mogen we onze voorgangers niet beschamen en anderzijds mogen we onze nakomelingen niet in gevaar brengen.

In dat opzicht kan het zeer interessant zijn dat de persoon aan wie het bedrijf zal worden overgedragen de kans krijgt zich tijdens een overgangsfase te integreren in de bestaande structuur. Als dat goed gaat, zal de eigenlijke overdracht serener verlopen.

Het is dus beter ervoor te zorgen dat alle betrokkenen akkoord gaan, zodat de ondernemer en de overnemer zich op elkaar kunnen afstemmen.

Vermogensoverdracht als uitdaging

Het overdragen van een vermogen en de daaraan verbonden waarden kan niet zomaar even snel geregeld worden. Eerst en vooral is het belangrijk om het onderwerp zo vroeg mogelijk ter sprake te brengen. De overdrager heeft tijd nodig om te weten wat hij wil geven en hoe hij dat wil doen, en de ontvanger moet de kans krijgen het gegevene te aanvaarden en het zich eigen te maken.

Voor de overdrager is het al een grote uitdaging om gewoon nog maar te praten over zijn nalatenschap. Dat is namelijk een directe confrontatie met zijn sterfelijkheid, niet alleen voor zichzelf, maar ook voor zijn partner, zijn kinderen en soms ook het bedrijf dat hij heeft opgebouwd of geërfd.

De overdracht moet met respect voor de gever en de ontvanger besproken worden in een kader waar iedereen zich goed bij voelt. Hoewel de overdracht van het bedrijf een logische stap kan lijken voor de overdragende generatie, moet de ontvanger er dus voor openstaan en aanvaarden om op zijn manier dezelfde levensweg te bewandelen.

Zo moet men er bijvoorbeeld voor zorgen dat alle kinderen dezelfde informatie krijgen. De overdrager moet zijn keuzes aan zijn kinderen voorleggen en toelichten om struikelblokken en twijfels te vermijden. Kinderen kunnen zich anders bijvoorbeeld afvragen waarom zij een bepaald goed krijgen in plaats van iets anders en wat zij voor hun ouders betekenen.

Praten over de legitieme verwachtingen van alle betrokkenen is dus absoluut noodzakelijk. “Een goed testament wordt geschreven door de gever en de ontvanger”, zegt Philippe Depoorter, lid van het uitvoerend comité en Family Practice Leader bij Banque de Luxembourg. De ontvanger mag zijn ouder wordende ouders in het kader van de overdracht van het familievermogen niet in het nauw drijven door de indruk te geven dat hij op de erfenis zit te wachten. “Het initiatief om te praten over de vermogensoverdracht moet daarbij wel van de ouders, dus de overdragende generatie, komen.”

Neutraliteit als belangrijke succesfactor 

Een overdracht is een veelzijdig proces met heel wat uitdagingen. Er is een belangrijke symbolische dimensie aan verbonden, waardoor gevoelige snaren kunnen worden geraakt, vooral wanneer alles binnen de familie gebeurt.

Om al die redenen kan een neutrale facilitator nuttig zijn. Hij begeleidt de familie en ziet toe op een harmonieus verloop van de overdracht. Zo kan hij jongeren helpen beslissen of ze het familiebedrijf al dan niet willen overnemen of de overdracht vergemakkelijken door oplossingen uit te werken waarin iedereen zich kan vinden.

Daarnaast kunnen families die de vermogensoverdracht willen voorbereiden en zich willen verenigen rond een aantal gemeenschappelijke waarden, een stichting oprichten of een filantropisch project starten.

De overdracht van het familievermogen loopt op die manier als een rode draad door de generaties en brengt familieleden die op een dag de erfenis onder hun hoede zullen krijgen, rond gedeelde waarden bijeen.

Het woord overdracht zelf geeft al duidelijk aan waar het om gaat, namelijk iets doorgeven. Overdragen houdt dan ook de verwachting in dat de ontvanger zich kan en wil openstellen en bereid is te ontvangen. Het is dus geen kwestie van een voorwerp of bepaalde kennis op te dringen aan iemand anders, maar om de ontvanger zich erdoor te laten doordringen. De ontvanger moet dus ruimte krijgen, zo niet kan de overdracht een last worden. Zo zal hij zich het nieuwe bezit of de nieuwe kennis eigen kunnen maken, en dat zal er in de eerste plaats voor zorgen dat hij zijn weg, zijn missie kan voortzetten.